Το θέατρο ως εργαλείο κοινωνικής παρέμβασης

John Somers
Πανεπιστήμιο Exeter,

Μεγάλη Βρετανία

Μια από τις λειτουργίες των θεατρικών παραστάσεων, των κινηματογραφικών ταινιών και των τηλεοπτικών έργων είναι να μας διασκεδάζουν, να μας ανακουφίζουν κάπως από το βάρος της καθημερινότητας που βιώνουμε οι περισσότεροι.

Το θέατρο, όμως, έχει χρέος να προκαλεί παράλληλα ένα βαθύτερο προβληματισμό για το νόημα της ανθρώπινης ύπαρξης. Οφείλει να θίγει ηθικά ζητήματα σχετικά με το τι σημαίνει να είναι κανείς άνθρωπος και πιο συγκεκριμένα, ποιες είναι οι ευθύνες μας απέναντι στον εαυτό μας και στους άλλους. Είναι ένας χώρος διαλόγου, μέσα στον οποίο επεξεργαζόμαστε  θεμελιώδη ζητήματα που αφορούν την ύπαρξή μας. Μπορούμε επίσης να το δούμε και ως ένα κοινωνικό εργαστήριο, στο οποίο υποβάλλονται σε σχολαστική εξέταση μοντέλα ανθρώπινης συμπεριφοράς.

Το θέατρο μας δίνει τη δυνατότητα να δημιουργήσουμε με λεπτομέρεια πλευρές της ανθρώπινης κατάστασης και να εντάξουμε σημαντικά ζητήματα στις ζωές πιστευτών ανθρώπων. Έτσι, τα ζητήματα αυτά αποκτούν συγκεκριμένο περιεχόμενο και πλαίσιο αναφοράς.

Στα δύο άκρα του φάσματος συναντάμε δύο είδη θεάτρου : το ένα ενισχύει το status quo, την υπάρχουσα τάξη πραγμάτων, με το να σέβεται τις κυρίαρχες αξίες και θεσμούς και με το να υποτάσσεται στις υπάρχουσες ιεραρχίες. Το άλλο αμφισβητεί την παρούσα τάξη πραγμάτων και προτείνει συγκεκριμένες αλλαγές που πρέπει να γίνουν, προκειμένου να βελτιωθεί η ζωή.

Με ποιόν τρόπο, λοιπόν, προσπαθεί να μας εμπλέξει το θέατρο; Θεμελιώδη ρόλο παίζει η αφήγηση. Το θέατρο, οι κινηματογραφικές ταινίες και η τηλεόραση, είναι αποτελεσματικά, όταν μας εμπλέκουν σε ιστορίες οι οποίες έχουν για μας σημασία, περιλαμβάνουν χαρακτήρες των οποίων οι έγνοιες και τα προβλήματα προκαλούν το ενδιαφέρον μας. Μπορεί να φτάσουμε  ακόμα και να μοιραστούμε την ηθική ευθύνη για τις πράξεις των ηρώων – μας ενδιαφέρει. Μας αντιπροσωπεύουν στις καταστάσεις μέσα στις οποίες λειτουργούν.

Στο ‘σοβαρό’ θέατρο, το κοινό αναμένεται να παραμένει ακίνητο και σιωπηλό και να δηλώνει την παρουσία του μόνο όταν καλείται να χειροκροτήσει. Τα θέατρα, σε γενικές γραμμές,  δεν ελέγχουν ποιος έρχεται να δει την παράσταση. Οι πόρτες είναι ανοιχτές σε όλους.

 

Στο Αλληλεπιδραστικό Θέατρο, το πρόγραμμα απευθύνεται σε συγκεκριμένη κατηγορία ανθρώπων. Στο κοινό δίνεται η δυνατότητα να παίξει πιο ενεργό και συνειδητό ρόλο στην κατανόηση του τι συμβαίνει στις ζωές των θεατρικών χαρακτήρων και στην εξεύρεση πιθανών τρόπων, για να βελτιώσουν οι χαρακτήρες αυτοί τις προβληματικές καταστάσεις που αντιμετωπίζουν.

 

Βασικά χαρακτηριστικά του Αλληλεπιδραστικού Θεάτρου

ü       Ελάχιστος τεχνικός εξοπλισμός

ü        Οι ηθοποιοί δουλεύουν πολύ συχνά και εκτός ρόλου

ü        Ο χώρος των  ηθοποιών είναι συνέχεια του χώρου του κοινού

ü       Οι ηθοποιοί υποδύονται νατουραλιστικά τους οποιουσδήποτε ρόλους και όχι με στομφώδη τρόπο

ü       Χρησιμοποιείται ποικιλία τεχνικών, για να εμπλουτιστεί η παράσταση

 

Πρόγραμμα
Ονομάζω το εγχείρημα ‘πρόγραμμα’ κι όχι ‘θεατρικό έργο’, ή ‘παράσταση’, γιατί η παράσταση αποτελεί μόνο ένα από τα στοιχεία του προγράμματος.

 

Στάδια
Το μοντέλο αυτό αποτελείται συνήθως από τρία στάδια. Σε ιδανικές συνθήκες, πραγματοποιούνται σε μια περίοδο τριών εβδομάδων - ένα κάθε βδομάδα.

 

Το πρώτο στάδιο περιλαμβάνει την εισαγωγή του κοινού στην ιστορία και τη γνωριμία με τους χαρακτήρες.

 

Ερωτήσεις-κλειδιά είναι :

v      Ποιοι είναι αυτοί οι άνθρωποι;

v      Τι τους συμβαίνει;

 

Το στάδιο αυτό εισάγει το κοινό, το οποίο δεν υπερβαίνει συνήθως τα 60 άτομα, στην  ιστορία. Στη φάση αυτή, τα μέλη του κοινού κάνουν διάφορες υποθέσεις και ανταλλάσσουν ιδέες σχετικά με τους χαρακτήρες που διακρίνουν, τα γεγονότα της ζωής τους και τις μεταξύ τους σχέσεις.

 

Στο δεύτερο στάδιο γίνεται παρουσίαση της ιστορίας στο κοινό με τη μορφή παράστασης,  διάρκειας περίπου 40 λεπτών. Τώρα το κοινό γνωρίζεται με τους χαρακτήρες για τους οποίους έκανε υποθέσεις, και ανακαλύπτει αν οι υποθέσεις του είναι  σωστές.

 

Αλληλεπίδραση

Υπάρχουν διάφοροι τρόποι με τους οποίους μπορούμε να δουλέψουμε. Οι πιο συνηθισμένοι είναι:

 

«Η ανακριτική καρέκλα» (Hotseating) – μέλη του κοινού μπορούν να κάνουν ερωτήσεις σε όποιους  χαρακτήρες θέλουν, προκειμένου να ανακαλύψουν τα συναισθήματα και τα κίνητρά τους.

 

Ηθοποιοί εκτός ρόλου διευθύνουν συζητήσεις σε μικρές ομάδες σχετικά με τα προβλήματα που φαίνεται να υπάρχουν και ποιες συμβουλές θα μπορούσε να δώσει κανείς  στους χαρακτήρες, για να εξελίξουν την ιστορία τους πιο παραγωγικά και αποτελεσματικά

 

Το Θέατρο Forum (Θέατρο της Αγοράς) ακολουθεί μια διαδικασία κατά την οποία μέλη του κοινού παίρνουν τη θέση των ηρώων σε επιλεγμένες σκηνές του έργου, οι οποίες ξαναπαίζονται, με στόχο την καλύτερη εξέλιξη της πλοκής

 

Θέατρο Εικόνων (Image Theatre), το κοινό συμμετέχει στη δημιουργία εικόνων που απεικονίζουν πτυχές του προβλήματος ή ενδεχόμενες λύσεις

 

Αυτοσχεδιασμός – το κοινό αυτοσχεδιάζει σκηνές στις οποίες προσπαθεί να μειώσει το πρόβλημα και τις παρουσιάζει στους χαρακτήρες της ιστορίας ως μια εισαγωγή του πώς επιλέγει το κοινό να εξελιχθούν τα πράγματα. Στη συνέχεια, παρακολουθεί τους χαρακτήρες να επιχειρούν ν’ ακολουθήσουν αυτό το δρόμο - και ούτω καθεξής.

 

Το τρίτο στάδιο συνήθως περιλαμβάνει μια συνάντηση σχεδιασμένη και με τεκμηριωμένο υλικό, στην οποία το κοινό εκφράζει τους προβληματισμούς του για την ιστορία στην οποία συμμετείχε. Στόχος είναι να ενταχθεί η συναισθηματική και βιωματική εμπειρία των δύο πρώτων σταδίων του προγράμματος σε ένα ευρύτερο πλαίσιο με κοινωνικές προεκτάσεις.

 

Η έρευνα αποδεικνύει πως το Αλληλεπιδραστικό Θέατρο είναι ένας αποτελεσματικός τρόπος, για να εμπλακεί το κοινό και να προβληματιστεί για σοβαρά ζητήματα. Και αυτό έχει πολύ μεγάλη επίδραση.

 

«Η ζωή στο Hurford»

 
Το πρόγραμμα πραγματοποιήθηκε σε μια αγροτική κοινότητα, η οποία υπέστη μεγάλο πλήγμα από τον αφθώδη πυρετό. Η πολιτική της κυβέρνησης απαιτούσε να θανατωθούν τα ζώα που είχαν προσβληθεί από τη νόσο και να καούν τα πτώματα.

Αυτό είχε έντονη επίδραση στις αγροτικές κοινωνίες που αντιμετώπιζαν το πρόβλημα και κυρίως στους αγρότες και τις οικογένειές τους.

 

Περισσότερες πληροφορίες:  http://www.rcpsych.ac.uk/press/preleases/pr/pr_351.htm

 

«Στα όρια» 

Το πρόγραμμα δημιουργήθηκε για μαθητές άνω των 16 ετών και φοιτητές, για επαγγελματίες του χώρου της ψυχικής υγείας, εργαζόμενους και ασθενείς .

Παρουσιάζει την ιστορία ενός 17χρονου αγοριού, το οποίο αρχίζοντας από μια κατάσταση που φαίνεται φυσιολογική, οδηγείται  στο πρώτο ψυχωσικό επεισόδιο.

Το έργο είχε μεγάλη επιτυχία και μόλις ολοκλήρωσε μια περιοδεία στην Αγγλία για το 2004-2005. Πήρε ένα σημαντικό βραβείο, και τώρα το υλικό του επανασυντίθεται, για να δημιουργηθεί ένα διαδραστικό DVD για χρήση με μαθητές.

 

Περισσότερες πληροφορίες: http://www.healthandsocialcareawards.org/PageOnly.aspx?Id=384

 

 

J.W.Somers@ex.ac.uk