Γλωσσάρι για το Θέατρο του Καταπιεσμένου
(επιμέλεια Χριστίνα Ζώνιου, Μάρτιος 2015)
Βασικές έννοιες του Θ.τ.Κ.
Θέατρο του Καταπιεσμένου (Θ.τ.Κ.) (Theatre of the Oppressed): θεωρία και πρακτική του πολιτικού, κοινωνικού,ακτιβιστικού, παιδαγωγικού θεάτρου που ανέπτυξε ο Αουγκούστο Μποάλ, υπό την επιρροή του κινήματος του κριτικούγραμματισμού ενηλίκων και της καταπίεση ως εκείνη την άδικη κοινωνική κατάσταση κατά την οποία, εξαιτίας μιαςανισορροπίας ισχύος και ενός συνδυασμού προκαταλήψεων, προνομίων, θεσμικής εξουσίας, η δυνατότητα για διάλογοαντικαθίσταται από το μονόλογο του καταπιεστή, με αποτέλεσμα το καταπιεσμένο άτομο να μη δύναται ναπραγματοποιήσει αυτό που έχει ανάγκη και επιθυμεί.
Ακολουθούμε τον πρωτότυπο όρο στα πορτογαλικά Teatro do Oprimido και γι’ αυτό δεν επιλέγουμε τη μετάφραση «Θέατροτων Καταπιεσμένων» ή «των Καταπιεζόμενων», που έχει χρησιμοποιηθεί αλλού εκκινώντας από τον αγγλικό όρο.
Κριτική συνειδητοποίηση (conscientização): Όρος των Πάουλο Φρέιρε και Αουγκούστο Μποάλ και στόχος τηςπρακτικής τους. Είναι η παιδαγωγική διαδικασία ανάπτυξης της κριτικής επίγνωσης της οικείας κοινωνικής πραγματικότηταςμέσω της μάθησης και της πράξης (o όρος praxis εμπερικλείει την ενήμερη δράση και τον αναστοχασμό πάνω σε αυτή), μεστόχο την παιδαγωγικής του καταπιεσμένου του Πάουλο Φρέιρε στις δεκαετίες ’60 και ’70. Όρος ομπρέλα ενόςσυστήματος θεατρικών παιχνιδιών, ασκήσεων, τεχνικών, παραστατικών ειδών που εξετάζουν, αποδομούν και ανατρέπουντη δυναμική της καταπίεσης υπέρ των καταπιεσμένων ομάδων στη σκηνή, με στόχο τον κοινωνικό μετασχηματισμό στηνπραγματικότητα. To Θ.τ.Κ. είναι χώρος πρόβας, πεδίο δοκιμών και εξάσκησης για την απελευθέρωση (liberation).
Διάλογος (dialogue): Μία από τις βασικές αρχές των λειτουργών του Θ.τ.Κ. Είναι η ελεύθερη ανταλλαγή ιδεών με τουςάλλους, ως άτομα ή ως ομάδες, η δυνατότητα να συμμετέχει κανείς στην ανθρώπινη κοινωνία ως ίσος, να σέβεται την ετερότητα και να γίνεται σεβαστός.
Καταπίεση (oppression): Ο Πάουλο Φρέιρε και ο Αουγκούστο Μποάλ ορίζουν την αποκάλυψη της κοινωνικής δομής τωνπροβλημάτων, των κοινωνικών μύθων και τη λειτουργία της κυρίαρχης ιδεολογίας.
Άσκηση (ascesis): Η έννοια της Άσκησης κατά τον Μποάλ (που χρησιμοποιεί την ελληνική λέξη) σημαίνει τημαιευτική διαδικασία που ακολουθεί ο Εμψυχωτής/τρια, για να οδηγήσει τους θεατές-ηθοποιούς σε μια παράσταση Θ.τ.Κ.να συνειδητοποιήσουν κριτικά τα αίτια μιας ατομικής καταπίεσης και να την ανάγουν στο ευρύτερο κοινωνικό επίπεδο,συνδέοντάς την με κοινωνικά προβλήματα, σχέσεις εξουσίας και την κοινωνική δομή, προκειμένου οι λύσεις και οιστρατηγικές που προτείνονται να λαμβάνουν υπόψη τους το κοινωνικό μακροεπίπεδο και να μην περιορίζονται στομικροεπίπεδο της παρουσιαζόμενης σύγκρουσης. Είναι η ανέλιξη από το ατομικό στο συλλογικό/κοινωνικό.
Αισθητικός χώρος (aesthetic space): Πυρήνας του θεάτρου για τον Μποάλ είναι ο «αισθητικός χώρος», ο θεατρικόςχώρος, ο οποίος χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερες ιδιότητες που τον καθιστούν ικανό να παράγει γνώση για τον κόσμο και γιατον εαυτό. Είναι ένας χώρος διχοτομημένος, τηλεμικροσκοπικός, εύπλαστος. Στον αισθητικό χώρο δρα ο άνθρωπος στηνολότητά του: νους, σώμα, συναίσθημα και μπορεί να ερευνήσει τις δυνατότητες μιας αντίστοιχα ολιστικής αλλαγής.
Ενδιαμεσότητα (metaxis): Η κατάσταση στην οποία βρίσκεται ο θεατής-ηθοποιός του Θ.τ.Κ. μεταξύ του πραγματικού καιτου δραματικού / αισθητικού κόσμου και μεταξύ του είναι και του εν δυνάμει.
Τεχνικές – Παραστατικά είδη
Θέατρο Εφημερίδα (Newspaper Theatre): Είναι ένα από τα πρώτα είδη του Θ.τ.Κ. Ένα σύστημα 12 τεχνικών για τηδημιουργία θεατρικών σκηνών με τη χρήση άρθρων εφημερίδων, ειδήσεις των ΜΜΕ και άλλων τεκμηρίων με στόχο τηναποκάλυψη της κυρίαρχης ιδεολογίας και της χειραγώγησης.
Θέατρο Εικόνων (Image Theatre): Το Θέατρο Εικόνων είναι μια σειρά τεχνικών, μια βασική για το Θ.τ.Κ. μέθοδος, πουεπικεντρώνει την προσοχή της στη γλώσσα του σώματος, στις σχέσεις εξουσίας και πώς αυτές μεταφράζονται σε στάσειςκαι θέσεις στο χώρο. Το Θέατρο Εικόνων χρησιμοποιεί τις παγωμένες εικόνες των σωμάτων (αλλιώς δυναμικές εικόνες,ομαδικά γλυπτά ή tablauxvivant), για να οδηγήσει στην έκφραση συναισθημάτων, εννοιών, θεωρήσεων τηςπραγματικότητας και να επιτρέψει τη μη λεκτική αντιπαράθεση της ομάδας ως προς τις συγκρούσεις και τις καταπιέσεις πουτην αφορούν. Οι εικόνες μπορούν να συγκριθούν, να ερμηνευθούν, να ζωντανέψουν, να εμπλουτιστούν με χειρονομίες,αντικείμενα και ήχους μέσω της διαδικασίας της δυναμοποίησης (dynamization). Όπως και στο Θέατρο Φόρουμ, οι θεατές-ηθοποιοί (spect-actors) μπορούν να αντικαταστήσουν κάποιο πρόσωπο της εικόνας ή ως γλύπτες να αλλάξουν τη στάση τωνπροσώπων, αλλάζοντας έτσι και τις καταστάσεις που παριστάνονται.
Δεν επιλέγουμε συνειδητά «Θέατρο Εικόνα» ή «Εικόνας» που θα ήταν πιο σωστό λόγω της παραστατικότητας του πληθυντικού
Θέατρο Φόρουμ (Forum Theatre): Παράσταση που στο πρώτο μέρος της παρουσιάζει μια σκηνή, τη λεγόμενη σκηνή-πρότυπο (model), που δείχνει αναγκαστικά μια κατάσταση καταπίεσης όπου ο Πρωταγωνιστής δεν γνωρίζει πώς να τηναντιμετωπίσει και αποτυγχάνει. Στο δεύτερο μέρος της οι Θεατές–ηθοποιοί προσκαλούνται να αντικαταστήσουν τονΠρωταγωνιστή και να δοκιμάσουν όλες τις πιθανές λύσεις, ιδέες και στρατηγικές στη σκηνή για την αλλαγή τηςκαταπιεστικής πραγματικότητας.
Δεν επιλέγουμε ούτε «Θέατρο Forum», ούτε «Θέατρο Αγοράς», διότι η λέξη φόρουμ χρησιμοποιείται στα νέα ελληνικά γιανα σηματοδοτήσει ένα πεδίο ανταλλαγής ιδεών, ενώ αντιθέτως η λέξη αγορά στα νέα ελληνικά έχει χάσει αυτή τη σημασία
Αόρατο Θέατρο (Invisible Theatre): Το αόρατο θέατρο είναι ένα είδος οργανωμένης παράστασης Θ.τ.Κ., που αποτελείάμεση παρέμβαση στην κοινωνία πάνω σε ένα συγκεκριμένο θέμα γενικού ενδιαφέροντος, με στόχο να προκαλέσειαντιπαράθεση απόψεων και να ξεκαθαρίσει το πρόβλημα που πρέπει να λυθεί. Οι θεατές-ηθοποιοί δεν γνωρίζουν ότιπρόκειται για θέατρο. Δεν πρέπει ποτέ να είναι βίαιο, εφόσον στόχος του είναι να αποκαλύψει τη βία που υπάρχει στηνκοινωνία και όχι να την αναπαράγει.
Ουράνιο Τόξο της Επιθυμίας (Rainbow of Desire): Είναι όρος ομπρέλα για 15 ενδοσκοπικές τεχνικές που βοηθούν στηνθεατρική οπτικοποίηση των καταπιέσεων των συμμετεχόντων σε μια ομάδα. Οι συμμετέχοντες γίνονται καθρέφτες στονΠρωταγωνιστή και γίνεται απόπειρα να εντοπιστούν οι «μπάτσοι» που δρουν μέσα στο κεφάλι μας (cops in the head).Το Ουράνιο Τόξο της Επιθυμίας έχει συγγένειες με θεραπευτικές τεχνικές όπως το ψυχόδραμα. Οι τεχνικές αυτές συχνάσε συνδυασμό με τις προηγούμενες μορφές αποτελούν έναν τρόπο για να ανακαλύψει κανείς τον εαυτό του, τις προβολέςτων άλλων στον εαυτό του, τις ενσωματωμένες καταπιέσεις, τη σύνδεση του ατομικού προβλήματος με τις καταπιεστικές δομές και τις δυνατότητες μετασχηματισμού του ατόμου μέσα από τη συλλογική διαδικασία.
Μπάτσος στο Κεφάλι (Cop in the Head): Μια ομάδα τεχνικών του Θ.τ.Κ. με στόχο την αποκάλυψη και την ανατροπήτης εσωτερικευμένης καταπίεσης, εκείνων των δυνάμεων δηλαδή που δρουν μέσα στο κεφάλι μας και μας εμποδίζουν να αναλάβουμε δράση.
Νομοθετικό Θέατρο (Legislative Theatre): Αποτελεί παραλλαγή και μετεξέλιξη του Θεάτρου Φόρουμ με στόχο ναμετατραπούν οι επιθυμίες των πολιτών σε νόμους και να συμβούν αλλαγές σε θεσμικό επίπεδο. Προτάσεις γιανομοσχέδια και θεσμικές αλλαγές ετοιμάζονται από μια ομάδα ειδικών μετά από μια παράσταση θεάτρου φόρουμ καιπαρουσιάζονται για έγκριση στους θεατές- ηθοποιούς, για να προωθηθούν, έπειτα, στην τοπική αυτοδιοίκηση ή την κυβέρνηση.
Αισθητική του Καταπιεσμένου (Aesthetics of the Oppressed): Η Αισθητική του Καταπιεσμένου αποτελεί μια ομάδατεχνικών που προσπαθεί να βοηθήσει τους καταπιεσμένους να ανακαλύψουν την Τέχνη, να ανακαλύψουν τη δική τουςτέχνη, και μέσα από αυτό να ανακαλύψουν τον εαυτό τους, τις λέξεις, τους ήχους, τις εικόνες και την ηθική. Ναανακαλύψουν το δικό τους αισθητικό κόσμο και να μην αναπαράγουν την κυρίαρχη αισθητική και, μέσω αυτής, την κυρίαρχη ιδεολογία.
Παιχνίδια/παιχνιδασκήσεις (Games/Gamesercizes): Είναι το οπλοστάσιο (arsenal) του Θ.τ.Κ. και αποτελείται απόδραστηριότητες που χαρακτηρίζονται από κανόνες και δημιουργική ελευθερία, στοχεύουν στην από-μηχανοποίηση (de-mechanization) του μηχανοποιημένου σώματος, της σκέψης και των συναισθημάτων, στην απο/ανα-δόμηση τουκοινωνικού προσωπείου (mask), των κοινωνικών τελετουργιών (rituals) και των σχέσεων εξουσίας και εξοικειώνουν τουςσυμμετέχοντες με τη γλώσσα του Θ.τ.Κ., το λόγο, τον ήχο, την κίνηση.
H λειτουργία και η δραματουργία του Θ.τ.Κ.
Εμψυχωτής/τρια Θ.τ.Κ. (Joker / Curinga): Το άτομο που εμψυχώνει, διευκολύνει – δυσκολεύει, συντονίζει έναθεατρικό εργαστήρι ή μια παράσταση Θ.τ.Κ. και στην περίπτωση του Θεάτρου Φόρουμ και του Νομοθετικού Θεάτρου, τοάτομο που μεσολαβεί μεταξύ σκηνής και πλατείας, μεταξύ ηθοποιών και θεατών-ηθοποιών και προσκαλεί τουςτελευταίους να λάβουν μέρος στη δράση. Ο Μποάλ συχνά τον αποκαλεί δυσκολευτή (difficultator) αντί διευκολυντή(facilitator), καθώς ο ρό- λος του είναι να θέτει δύσκολα κριτικά ερωτήματα στους συμμετέχοντες ενός εργαστηρίου ή μιαςπαράστασης, με στόχο την αποκάλυψη της περίπλοκης φύσης των καταπιέσεων και τη διενέργεια της Άσκησης.
Δεν επιλέγουμε τους όρους «τζόκερ» ή «joker», «μπαλαντέρ», διότι είναι όροι παραπλανητικοί στα Ελληνικά,παραπέμποντας μόνο στην τράπουλα. Επίσης δεν επιλέγουμε τους όρους συντονιστής/τρια ή διαμεσολαβητής/τρια,διευκολυντής/τρια, διότι είναι περισσότερο ψυχροί για τη θεατρική - καλλιτεχνική - εμψυχωτική λειτουργία που επιτελεί ο/η Curinga
Ηθοποιός (Actor): Εκείνος/η που επιτελεί μια δράση εντός και εκτός σκηνής, συνδυάζοντας τη λειτουργία του ηθοποιούμε εκείνη του παιδαγωγού - εμψυχωτή και του ακτιβιστή.
Θεατής-ηθοποιός (Spect-actor): Στο Θ.τ.Κ. δεν υπάρχουν θεατές, όλοι είναι ενεργοί και εμπλέκονται στη δράση, είτεακούσια (όπως στο Αόρατο Θέατρο) είτε εκούσια (όπως στο Θέατρο Φόρουμ).
Ο νεολογισμός αυτός του Μποάλ, spect-actor, έχει επίσης μεταφραστεί στα Ελληνικά ως θεα-ποιός, δρων θεατής ή ενεργός θεατής.
Σκηνή-πρότυπο (model): Mια σύντομη αυτοσχέδια θεατρική σκηνή, η οποία συνδέεται με ένα ευρύτερο κοινωνικόπρόβλημα και παριστάνει μια άλυτη σύγκρουση, μια καταπίεση ή ένα αδιέξοδο. Η σκηνή αυτή έχει, συνεπώς, άσχημο τέλος:ο Πρωταγωνιστής υπόκειται σε καταπίεση, την οποία θα ήθελε να ανατρέψει, αλλά διαπράττει λάθη και στο τέλος επικρατείη αδικία. Η ομάδα των ηθοποιών παρουσιάζει τη «σκηνή-πρότυπο» στην ομάδα των θεατών και στη συνέχεια η σκηνήεπαναλαμβάνεται. Το κοινό όμως αυτή τη φορά μπορεί να επέμβει για να αλλάξει τη ροή της ιστορίας, ανατρέποντας την καταπιεστική πραγματικότητα που παρουσιάζεται.
Σε κάποια σημεία ο Μποάλ εξηγεί ότι πρόκειται στην ουσία για αντι-πρότυπο (anti-model).
Καταπιεσμένος/η (oppressed): Εκείνο το άτομο που ανήκει σε μία μη προνομιούχα κοινωνική ομάδα ή υφίσταταιτην ανισορροπία εξουσίας και έχει στερηθεί του δικαιώματος του διαλόγου και που έχει ανάγκη και επιθυμεί να ανατρέψειμια καταπίεση την οποία βιώνει, καθώς συνειδητοποιεί την ύπαρξή της. Είναι ο πρωταγωνιστής/τρια του Θ.τ.Κ. και ηιστορία που παρουσιάζεται λέγεται από τη δική του σκοπιά. Είναι εκείνος-η που πρόκειται να αντικατασταθεί από τους θεατές-ηθοποιούς στο φόρουμ. Αντιθέτως εκείνος/η που υφίσταται μία καταπιεστική συνθήκη χωρίς να το συνειδητοποιεί και, ως εκτούτου, ακόμα και να είχε την ανάγκη, δεν έχει την επιθυμία να την ανατρέψει, αποκαλείται θύμα και δεν μπορεί να έχειτο ρόλο του πρωταγωνιστή/τριας σε μια σκηνή-πρότυπο.
Καταπιεστής/τρια (oppressor): Η πηγή της καταπίεσης ή εκείνος/η που ασκεί εξουσία σε ένα άλλο άτομο ή ομάδα,καθώς ανήκει σε μια κυρίαρχη κοινωνική ομάδα. Έχει κίνητρο να καταπιέζει και συμφέρον να διαιωνίζεται η καταπίεσηκαι, ως εκ τούτου, δεν μπορεί να αντικατασταθεί σε μια παράσταση Θ.τ.Κ., ώστε να αλλάξει η κατάσταση. Είναι οΑνταγωνιστής/τρια σε μια σκηνή-πρότυπο.
Σύμμαχος/εν δυνάμει σύμμαχος (ally): Ένα άτομο που έχει το κίνητρο ή τη δυνατότητα ή την ισχύ να βοηθήσει τονΚαταπιεσμένο/η αλλά δεν έχει αναλάβει ακόμα δράση.
Μαγική λύση (magic solution): Παρέμβαση που μπορεί να προτείνουν οι θεατές-ηθοποιοί σε μια παράσταση θεάτρουφόρουμ, η οποία αφορά την αντικατάσταση του καταπιεστή ή κάποιου χαρακτήρα που δεν έχει το κίνητρο (δεν έχειανάγκη και δεν επιθυμεί) να αλλάξει τη δεδομένη κατάσταση. Η πραγματικότητα δεν αλλάζει μαγικά, αλλά αλλάζει απόαυτούς που έχουν το κίνητρο να την αλλάξουν.
Πηγές για τη σύνταξη του γλωσσαρίου:
Ήταν η ελληνόγλωσση βιβλιογραφία του τεύχους 16 του περιοδικού Εκπαίδευση & Θέατρο και τα παρακάτω:
Βabbage, F. (2004). Augusto Boal. Abingdon: Routledge.
Boal, A. (1992, 2nd ed. 2002). Games for Actors and Non-Actors. London: Routledge Press.
Boal, A. (1995). The Rainbow of Desire: The Boal Method Of Theatre and Therapy. London: Routledge Press.
Boal, A. (1998). Legislative Theatre: Using per performance to make politics. London: Routledge.
Boal, A. (2001). Hamlet and the Baker’s Son: My life in Theatre and Politics (μτφρ. Adrian Jackson and Candida Blaker). London: Routledge Press.
Boal, A. (2000). The Theatre ofthe Oppressed. ΝέαΈκδοση. London: Pluto Press.
Boal, A. (2009). A Estética do Oprimido. Rio de Janeiro: Garamond
Cohen-Cruz, J., Schutzman, M. (eds.). A Boal Companion: Dialogues on theatre and cultural politics. New York: Routledge.
Freire, P. (1998). The Paulo Freire Reader. Freire, A. M.A., Macedo, D. (eds). New York: Continuum.
International Theatre of the Oppressed Association. http://www.theatreoftheoppressed.org
Philadelphia Theatre of the Oppressed.
http://tophiladelphia.blogspot.gr/2011/12/theatre-of-oppressed-glossary.html
Pedagogy and Theatre of the Oppressed. http://ptoweb.org/resources/