Θέατρο, εκπαίδευση και κοινωνικο-πολιτισμικές αλλαγές

Διεθνής Συνδιάσκεψη 2008
Θέατρο και εκπαίδευση στο κέντρο της σκηνής

ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 3: Θέατρο, εκπαίδευση και κοινωνικο-πολιτισμικές αλλαγές

Διαπολιτισμικά θέματα, περιβαλλοντικά θέματα, ένταξη/ενσωμάτωση, δια βίου εκπαίδευση, ζητήματα ειρήνης, διαχείριση συγκρούσεων, εξαρτήσεις, ειδικές ανάγκες και καλλιτεχνική έκφραση, ανάπτυξη, μη τυπική εκπαίδευση

Γιώργος Μόσχος, Βοηθός Συνήγορος του Παιδιού (ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ)

David Pammenter, Principal Lecturer, School of Community & Performing Arts, Winchester University, Ηνωμένο Βασίλειο (ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΤΗΣ)
«Οξύνοντας τις αντιθέσεις: είμαστε “ο εσωτερικός εχθρός”, πολίτες-καλλιτέχνες με σκοπό τη μεταμόρφωση ή “οι φύλακες της κολάσεως”;»

Φωκίων Γεωργιάδης, εκπαιδευτικός πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, ΜΑ στη Συγκριτική Παιδαγωγική και Διαπολιτισμική Εκπαίδευση, υποψ. διδάκτορας University of London &
Απόστολος Ζήσιμος, εκπαιδευτικός πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, ΜΑ στην Εκπαίδευση, Πανεπιστήμιο Brunel Λονδίνου, υποψ. διδάκτορας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
«Φωνές και όψεις του “άλλου”: Η δραματική τέχνη στην ελληνική πρωτοβάθμια εκπαίδευση σε μια εποχή μεταβολών, ταυτοτήτων και ετεροτήτων»

Μπέττυ Γιαννούλη, εκπαιδευτικός, κοινωνιολόγος, υποψ. διδάκτορας Πανεπιστημίου Αιγαίου &
Άννα Τσίχλη-Μπουασοννά, σκηνοθέτης, θεατρολόγος, Ε.Ε.ΔΙ.Π., Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου
«Μεθοδολογία για μια Παιδαγωγική με Κέντρο το Μαθητή και τις Παραστατικές Τέχνες»

Stig Eriksson, Associate Professor in Drama, Bergen University College, Νορβηγία

Κωνσταντίνα Ζηροπούλου, φιλόλογος, δρ. Θεατρολογίας, μέλος του διοικητικού συμβουλίου του Ελληνικού Κέντρου του Διεθνούς Ινστιτούτου Θεάτρου
«Το θέατρο ως μέσο ένταξης και ενσωμάτωσης των εθνικών μειονοτήτων των προσφύγων στη χώρα υποδοχής τους. Το παράδειγμα των Ελλήνων πολιτικών προσφύγων της Τασκένδης (1949-1956)»

Μάριος Λιάγκης, εκπαιδευτικός, υποψ. διδάκτορας Κοινωνιολογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
«Θεατροπαιδαγωγικά προγράμματα και θρησκευτική ετερότητα»

Ελένη Μακρογιάννη, δραματοθεραπεύτρια &
Γιάννα Ρακλά, ειδική θεραπεύτρια, σύμβουλος Επαγγελματικού Προσανατολισμού, Μονάδα Απεξάρτησης Τοξικομανών «18 ΑΝΩ», Τμήμα «Σχολείο»
«Το θέατρο στo πλαίσιo του επαγγελματικού προσανατολισμού σε κοινωνικά ευπαθείς ομάδες»

John O'Toole, Professor, Arts Education, University of Melbourne, Αυστραλία

Marcia Pompeo-Nogueira, São Paulo State University, Βραζιλία
«Θέατρο για την Ανάπτυξη και εκδήλωση διαμαρτυρίας για το περιβάλλον: ακούγοντας τις απόψεις της κοινότητας»

Tríona Stokes, Lecturer in Drama Education, Froebel College of Education, Ιρλανδία
«Εκπαιδευτικό δράμα και δημοκρατία: προσεγγίζοντας τις δυνατότητες του εκπαιδευτικού δράματος ως εργαλείου μάθησης για την αναπτυξιακή εκπαίδευση»

---

ΠΕΡΙΛΗΨΕΙΣ ΕΙΣΗΓΗΣΕΩΝ

---

«Μεθοδολογία για μια Παιδαγωγική με κέντρο το μαθητή και τις παραστατικές τέχνες»

Μπέττυ Γιαννούλη, εκπαιδευτικός, κοινωνιολόγος, υποψ. Διδάκτορας Πανεπιστημίου Αιγαίου

Άννα Τσίχλη, σκηνοθέτης, θεατρολόγος, Ε.Ε.ΔΙ.Π., Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου

Η ανακοίνωση αυτή έχει σκοπό να εξετάσει και να δώσει αφορμή για προβληματισμό πάνω στα αποτελέσματα της ελληνικής φάσης του ευρωπαϊκού προγράμματος mPPACT. Το πρόγραμμα (Comenius 2.1) αποτελείται από τέσσερις φάσεις-πιλοτικές εφαρμογές στις αντίστοιχες χώρες που συμμετέχουν σε αυτό (Ελλάδα, Κύπρος, Αγγλία, Δανία) και υλοποιείται από το 2006 ως το 2009 από οκτώ εταίρους (πανεπιστήμια, επιστημονικές και καλλιτεχνικές ενώσεις).
Η βασική προβληματική πάνω στην οποία δομήθηκε το πρόγραμμα είναι ότι τα μοντέλα συμπεριφοράς στη σύγχρονη κοινωνία αλλάζουν και οι δασκαλοκεντρικές μέθοδοι που εφαρμόζονται είναι αναποτελεσματικές για την ανάπτυξη των μαθητών. Το πρόγραμμα mPPAct προτείνει μια παιδοκεντρική παιδαγωγική, η οποία αξιοποιεί την πολιτισμική δράση του θεάτρου και των άλλων παραστατικών τεχνών. Ο στόχος του mPPACT είναι να καλλιεργηθεί μια νέα παιδαγωγική πρακτική στην Ευρώπη, η οποία θα ασχολείται με τη σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα και την εικόνα-αντανάκλασή της μέσα στην τάξη, θα στοχεύει στην κριτική αντιμετώπιση των κοινωνικών θεμάτων, θα αναγνωρίζει ένα καινούριο, πιο σύνθετο ρόλο στο δάσκαλο ως παιδαγωγό, ο οποίος θα κινητοποιεί το παιδί στη μάθηση, θα αξιοποιεί τη δημιουργικότητα, τη φαντασία, την κριτική σκέψη των μαθητών, για να κατασκευάσουν το δικό τους κόσμο, και θα ενδυναμώνει το διάλογο και τη συνεργασία μαθητή και εκπαιδευτικού στην απόκτηση της γνώσης. Η εφαρμογή στην Ελλάδα ξεκίνησε με σεμινάριο τριανταπέντε ωρών σε εκπαιδευτικούς τον Ιανουάριο του 2007 (συμμετείχαν δεκαεπτά εκπαιδευτικοί από δεκατέσσερα σχολεία της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης του νομού Αττικής), οι οποίοι στη συνέχεια εφάρμοσαν μέχρι το τέλος της σχολικής χρονιάς τη μεθοδολογία στα σχολεία τους. Η φάση ολοκληρώθηκε με συμμετοχή των παιδιών σε κοινή συνάντηση, όπου παρουσιάστηκε δείγμα της δουλειάς τους.
Η παρούσα ανακοίνωση εστιάζει στο βαθμό επίτευξης βασικών στόχων του προγράμματος καθώς και στις δυσκολίες που παρουσιάστηκαν κατά την εφαρμογή του στα ελληνικά σχολεία. Μερικά από τα ερωτήματα που εγείρονται είναι τα ακόλουθα:
Μπορεί να λειτουργήσει αποτελεσματικά στο ελληνικό σχολείο μια παιδαγωγική προσέγγιση που θέτει το μαθητή στο κέντρο της εκπαιδευτικής διαδικασίας, που εστιάζει σε βιωματικές μεθόδους αναζήτησης της ταυτότητας των ίδιων των μαθητών στη συνάντησή τους με τους άλλους στο σχολείο και την τάξη, που κάνει το μαθητή και τον καθηγητή συμμέτοχο στην εκπαιδευτική διαδικασία; Πόσο μπορεί να προσεγγιστεί το αναλυτικό πρόγραμμα με τρόπους που θα αποτελέσουν το εφαλτήριο για να ακουστεί η φωνή κάθε παιδιού στην τάξη, να αναπτύξουν οι μαθητές πρωτοβουλίες και να αντιμετωπίσουν δυναμικά την πραγματικότητα; Μέσα σε μια ήδη διαμορφωμένη σχολική πραγματικότητα, πόσο βοηθά το να εκφραστούν συναισθήματα, να κινηθούν τα σώματα, να αναδυθούν οι εφηβικές ανάγκες και οι προβληματισμοί μέσα από τη διδακτέα ύλη ή από το θέμα που ερευνά μια ομάδα στο σχολείο και στη συνέχεια να σχολιαστούν από τους ίδιους τους μαθητές; Κύριο ερώτημά μας αποτελεί το σε ποιο βαθμό μπόρεσαν να επιτευχθούν οι στόχοι που έθεσε το mPPACT σε ένα σχολείο με διαμορφωμένες ήδη σχέσεις, με βασικούς πρωταγωνιστές τους αντίπαλους πόλους μαθητές-καθηγητές, με το ωράριό του και τις προσδοκίες του συνδεδεμένες με τις κοινωνικοοικονομικές ανάγκες ενός παγκοσμιοποιημένου συστήματος του οποίου αποτελεί αντανάκλαση.
Συνεργάτες στο πρόγραμμα οι εκπαιδευτικοί «φωτογράφησαν» μαζί με τους εταίρους τα αποτελέσματα του προγράμματος. Εικόνες, μαρτυρίες, παραδείγματα από την όλη διαδικασία, αλλά και μεμονωμένες περιπτώσεις, συνετέλεσαν στην εξαγωγή των πρώτων συμπερασμάτων. Μπορούν να δημιουργηθούν τελικά πυρήνες αλλαγής στο σχολείο και πώς μπορούν οι παραστατικές τέχνες και η παιδαγωγική να συνεργαστούν και να συνυπάρξουν προς αυτό το σκοπό;

---

«Φωνές και όψεις του “άλλου”: Η δραματική τέχνη στην ελληνική πρωτοβάθμια εκπαίδευση σε μια εποχή μεταβολών, ταυτοτήτων και ετεροτήτων»

Φωκίων Γεωργιάδης, εκπαιδευτικός πρωτοβάθμιας εκπ/σης, ΜΑ στην Εκπαίδευση (Συγκριτική Παιδαγωγική και Διαπολιτισμική Εκπαίδευση), Πανεπιστήμιο Λονδίνου, υποψ. διδάκτορας Πανεπιστημίου Λονδίνου

Απόστολος Ζήσιμος, εκπαιδευτικός πρωτοβάθμιας εκπ/σης, ΜΑ στην Εκπαίδευση, Πανεπιστήμιο Brunel Λονδίνου, υποψ. διδάκτορας Π.Τ.Δ.Ε., Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

H παρουσίαση αυτή εξετάζει και προβάλλει τη χρήση της δραματικής τέχνης, το ρόλο και την αξία της καθώς και τις πρακτικές και τη μεθοδολογία της στην υπηρεσία της πολυεθνικής σύνθεσης του σημερινού ελληνικού δημοτικού σχολείου. Επιχειρεί μια ανάλυση της δραματικής τέχνης ως εργαλείο μάθησης στην ελληνική πρωτοβάθμια εκπαίδευση με δεδομένο τον πολυπολιτισμικό χαρακτήρα που αυτή έχει πια αποκτήσει.
Ξεκινάμε με την παραδοχή ότι η δραματική τέχνη στο σχολείο είναι ένα σημαντικό κομμάτι της διαδικασίας κατά την οποία τα παιδιά μαθαίνουν με την ενεργή συμμετοχή τους. Περιγράφεται ως το μέσον με το οποίο αναπαριστώνται πραγματικές καταστάσεις της ζωής και γεγονότα μέσω του αυτοσχεδιασμού. Η εκπαίδευση στη δραματική τέχνη παρέχει στους μαθητές/μαθήτριες την ευκαιρία να εξετάζουν ανθρώπινες εμπειρίες μέσω φανταστικών ρόλων και καταστάσεων και να εκτιμούν την ουσιαστική συμβολή του θεάτρου και της δραματικής τέχνης στην ποιότητα ζωής τους. Τα παιδιά μπορούν έτσι να ερευνήσουν τις ιδέες της δικαιοσύνης, της ανοχής, της συγχώρεσης και της ενσυναίσθησης μέσα από ένα παιχνίδι ρόλων. Κατά συνέπεια, η κουλτούρα των παιδιών απεικονίζεται στις αποφάσεις που λαμβάνουν μέσα στη δραματική τέχνη. Έτσι, η πολιτιστική ποικιλομορφία δίνει στον πολυεθνικό μαθητικό πληθυσμό μοναδικές ιδέες στο πλαίσιο αυτό και παρέχει σε αυτούς τους μαθητές και τις μαθήτριες ένα ακόμη «παράθυρο» μέσα από το οποίο μπορούν να αντιμετωπίσουν, να εξερευνήσουν, να διαχειριστούν αλλά και να αμφισβητήσουν πεποιθήσεις και αξίες πολιτισμών. Η διαπολιτισμικότητα εξάλλου αφορά την εναλλαγή ταυτοτήτων και την εξέλιξη των μορφών τέχνης. Αν η διαπολιτισμικότητα γεννιέται μέσω της συνάντησης του εαυτού μας και του «άλλου», η πραγματική πρόκληση είναι να διατηρηθεί η αμοιβαιότητα αυτής της δυναμικής. Ως συνεργατική μορφή τέχνης, το δράμα στην εκπαίδευση στηρίζεται απαραίτητα στην εμπιστοσύνη. Έχει γίνει προ πολλού παραδεκτό ότι μια από τις θετικές ιδιότητες της δραματικής τέχνης στην εκπαίδευση είναι η έμφασή της περισσότερο στη «συμπόρευση» και τη συνεργασία παρά σε εξατομικευμένες πρακτικές μάθησης.
Η βασική συλλογιστική της παρουσίασης αυτής, λοιπόν, είναι ότι η δραματική τέχνη δεν είναι μόνο ένα μάθημα που μπορεί να περιληφθεί ξεχωριστά στο αναλυτικό πρόγραμμα σπουδών, αλλά ότι μπορεί να λειτουργήσει, συνδυαστικά, ως διδακτικό εργαλείο και ως διαθεματικός άξονας της δόμησης της διαπολιτισμικότητας στην ελληνική πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Ένα πρόγραμμα σπουδών δραματικής τέχνης που ακολουθεί τις αρχές της ισότητας αξιολογεί θετικότερα τη διαφορετικότητα παρά την ομοιομορφία και την καθολικότητα. Κατ' αυτό τον τρόπο, η δραματική τέχνη στην εκπαίδευση δε φιλοδοξεί να μεταβάλει την κλίμακα αξιών των μαθητών, αλλά να τους καλλιεργήσει την επίγνωση του πώς οι αξίες αυτές αναπαριστώνται και με θεατρική μορφή. Συνεπώς, μια διαπολιτισμική κατεύθυνση της δραματικής τέχνης στην εκπαίδευση μπορεί να βοηθήσει τα παιδιά να δοκιμάσουν αυτή τη δημιουργική διαδικασία της εξερεύνησης άλλων πολιτισμών μέσω της αναπαράστασης και της έκφρασης.

---

«Το θέατρο ως μέσο ένταξης και ενσωμάτωσης των εθνικών μειονοτήτων των προσφύγων στη χώρα υποδοχής τους. Το παράδειγμα των Ελλήνων πολιτικών προσφύγων της Τασκένδης (1949-1956)»

Κωνσταντίνα Ζηροπούλου, φιλόλογος, δρ. Θεατρολογίας, μέλος του διοικητικού συμβουλίου του Ελληνικού Κέντρου Διεθνούς Ινστιτούτου Θεάτρου 

Πρόταση: Ενθάρρυνση των διαφόρων προσφυγικών κοινοτήτων για τη δημιουργία θεατρικών ομάδων αποτελούμενων κυρίως από νέους. Πιθανοί συνεργαζόμενοι φορείς για την παραχώρηση θεατρικού χώρου, διοργάνωση φεστιβάλ κ.ά Σκεπτικό:
1) Καλύτερη γνωριμία της χώρας υποδοχής με τον πολιτισμό των μεταναστών
2) Αποδοχή της διαφορετικότητας της κουλτούρας. Άμβλυνση του φόβου και της καχυποψίας για το ξένο και διαφορετικό
3) Διασταύρωση πολιτισμών, ανταλλαγή παραδόσεων
4) Εμπλουτισμός της ελληνικής θεατρικής σκηνής με παλαιότερο και σύγχρονο ξένο δραματολόγιο. Εισροή νέου μεταφραστικού υλικού για το θέατρο. Ανίχνευση νέων σκηνικών μορφών μέσα από τη γνωριμία με την ξένη κουλτούρα και την αξιοποίηση της δυναμικής όλων των ειδών της καλλιτεχνικής της έκφρασης: μουσική, χορός, τραγούδι, παντομίμα κ.ά.
5) Διέξοδος καλλιτεχνικής έκφρασης, δημιουργικότητας αλλά και μέσο ψυχαγωγίας για την κοινωνία των προσφύγων
Το παράδειγμα μιας ελληνικής προσφυγικής κοινότητας της ΕΣΣΔ
Τασκένδη, 1949: Με την ήττα του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας και το τέλος του εμφυλίου στην Ελλάδα, καραβάνια Ελλήνων πολιτικών προσφύγων έφτασαν στην ΕΣΣΔ στα τέλη του 1949. Περίπου 20.000 Έλληνες βρήκαν καταφύγιο στην Τασκένδη, πρωτεύουσα του Ουζμπεκιστάν. Η θεατρική ζωή της Τασκένδης της εποχής παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Επτά θέατρα φιλοξενούσαν παραστάσεις τοπικών θιάσων αλλά και θιάσων που περιόδευαν από τη Μόσχα προς τις διάφορες σοσιαλιστικές δημοκρατίες.
Η ελληνική κοινότητα δημιούργησε θίασο με τη σύμπραξη Ελλήνων προσφύγων καλλιτεχνών αλλά και ερασιτεχνών (αγροτών που δεν είχαν δει ποτέ ως τότε θέατρο), ανεβάζοντας αρχικά πατριωτικά έργα αγωνιστικού κυρίως περιεχομένου, για να ψυχαγωγούν και να εμψυχώνουν τους Έλληνες συμπατριώτες τους. Με μηδενικά οικονομικά μέσα (κοστούμια που έφτιαχναν μόνοι τους, υλικά που έβρισκαν από οικοδομές για τα υποτυπώδη σκηνικά της παράστασης) έδιναν παραστάσεις στη Λέσχη (είδος καφενείου που φιλοξενούσε τις εκδηλώσεις τους) κάθε Σάββατο και Κυριακή, γιατί τις καθημερινές η συντριπτική πλειοψηφία εργαζόταν σε εργοστάσια. Με το πέρασμα του χρόνου κατάφεραν να φτιάξουν μέσα στη Λέσχη υπερυψωμένη σκηνή, σειρές καθισμάτων, καμαρίνια κ.ά., που θύμιζαν κανονικό θέατρο. Σταδιακά ο θίασος άρχισε να βγαίνει από τα στενά όρια της προσφυγικής κοινότητας, να αποκτά μεγαλύτερη εμβέλεια και να προσελκύει θεατές από το πολυπολιτισμικό κοινό της Τασκένδης. Το δραματολόγιο προοδευτικά άρχισε να αλλάζει και εντάχθηκαν σε αυτό ξένα, κλασικά κυρίως, έργα αλλά και έργα από το σύγχρονο ρωσικό θέατρο. Κορυφαία στιγμή για τον ελληνικό θίασο η παρουσίαση της Ειρήνης του Αριστοφάνη το 1955 στο πλαίσιο του εορτασμού των 2400 χρόνων από τη γέννηση του Αριστοφάνη. Στον ελληνικό θίασο παραχωρήθηκε το μεγαλύτερο θέατρο της πόλης, το Θέατρο Γκόρκι, και όλα τα έξοδα καλύφθηκαν από το κράτος. Στην παράσταση, που απέσπασε εγκωμιαστικές κριτικές, συνέρρευσε πλήθος κόσμου, ανάμεσά τους και πολλοί θεατρικοί παράγοντες από τη Μόσχα. Ο πανηγυρικός χαρακτήρας της παράστασης αλλά και οι εγκωμιαστικές κριτικές που απέσπασε αποτυπώνονται στις φωτογραφίες και διαπιστώνονται από τα έντυπα της εποχής. Η εισήγηση τεκμηριώνεται με εποπτικό υλικό (slides, φωτογραφίες), δημοσιεύματα του ελληνικού και ξένου Τύπου της εποχής και ηχογραφημένες μαρτυρίες Ελλήνων πολιτικών προσφύγων.

---

«Θεατροπαιδαγωγικά προγράμματα και θρησκευτική ετερότητα»

Μάριος Λιάγκης, θεολόγος, φιλόλογος, υποψ. διδάκτορας Κοινωνιολογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

Οι επιστήμες επιχειρούν να προσεγγίσουν τη σφαίρα του «ιερού» για να ανακαλύψουν τα επίπεδα συνάντησης με τον άνθρωπο και να ερμηνεύσουν το ρόλο της θρησκείας μέσα στις διαχρονικές εμπειρίες των ανθρώπινων πολιτισμών. Η νεοτερική κοινωνία βρίσκεται σήμερα μπροστά στην πρόκληση να προάγει τη γνωριμία και την επικοινωνία με τους «άλλους» και τις άλλες θρησκείες για μια αρμονική, δημιουργική και παραγωγική συνύπαρξη διαφορετικών φυλετικών, πολιτισμικών, γλωσσικών και κοινωνικών ομάδων. Ένας από τους τρόπους με τους οποίους μπορεί να επιτευχθεί αυτό, σε φιλελεύθερο εκκοσμικευμένο ή ουδετερόθρησκο περιβάλλον, είναι η γνώση των θρησκειών, η οποία μπορεί να δημιουργήσει μια αίσθηση ανοχής και ασφάλειας και να βοηθήσει τους πολίτες να κατανοήσουν καλύτερα τις κοινωνίες στις οποίες ζουν ή στις οποίες μετακινούνται και εκείνες με τις οποίες έρχονται σε επαφή. Συγχρόνως τους δίνει τα εφόδια να κατανοήσουν και να ερμηνεύσουν σύγχρονα προβλήματα του παγκοσμιοποιημένου κόσμου με θρησκευτική διάσταση, όπως οι αδιάλλακτες φονταμενταλιστικές κινήσεις και δράσεις, ο ρατσισμός, η ξενοφοβία και οι εθνικές συγκρούσεις. Το Θέατρο στην Εκπαίδευση (Theatre in Education) μπορεί να βοηθήσει τις επιστήμες στη δημιουργία κατάλληλου κοινωνικού υπόβαθρου και στην τροφοδότηση του διαλόγου και της έρευνας, για να καταπολεμηθούν η άγνοια και τα στερεότυπα και για να καλλιεργηθεί η ανοχή της θρησκευτικής ετερότητας σε συνδυασμό με την εξάλειψη φανατικών τάσεων. Στο σημερινό περιβάλλον, που χαρακτηρίζεται από την παγκοσμιοποίηση των αξιών, την οικουμενικότητα και τη μετάβαση από τη νεοτερικότητα στη μετανεοτερικότητα, οι ταυτότητες είναι αυτές που δημιουργούν τις ετερότητες και ο «άλλος» περιγράφεται συνήθως με συγκεκριμένους όρους. Μόνο που «άλλοι» μπορούν να γίνονται όλοι, αφού το σημείο αναφοράς της ταυτότητας των «άλλων» είναι διαφορετικό για τον καθένα. Το λεπτό σημείο είναι οι σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ ταυτότητας και ετερότητας. Αυτή τη σχέση και την παραπάνω σύνδεση των επιστημών Θεολογίας, Κοινωνιολογίας και Θεατροπαιδαγωγικής μελετά ο ερευνητής πραγματοποιώντας την έρευνα με θέμα «Θεατροπαιδαγωγικά προγράμματα και θρησκευτική ετερότητα» το 2006-07 σε τέσσερα σχολεία-λύκεια στη Θεσσαλονίκη και την Κομοτηνή, ως μελέτες περίπτωσης με βάση ένα θεατροπαιδαγωγικό πρόγραμμα ως μέσο βιωματικής, κοινωνικής, αισθητικής μάθησης και κυρίως ως μέσο παρέμβασης. Η έρευνα γίνεται στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Τμήμα Θεολογίας, Τομέας Ηθικής και Κοινωνιολογίας, στο πλαίσιο της διδακτορικής διατριβής του ερευνητή, και εξετάζει αν και πώς σε πολιτισμικά περιβάλλοντα με θρησκευτικά διαφορετικούς πολίτες τα θεατροπαιδαγωγικά προγράμματα μπορούν να αποτελέσουν αποτελεσματικό μέσο κοινωνίας, συνδιαλλαγής και εκπαίδευσης με στόχο το σεβασμό του ετέρου.
Το Θ.Π. «Πέντε μουντζουρωμένα απογεύματα», που μελετήθηκε στην παραπάνω έρευνα, είναι των θεατροπαιδαγωγών Δαβίδ Άντζελ και Σοφίας Λαμπρίδου και του ερευνητή Μάριου Λιάγκη.

---

«Το θέατρο στo πλαίσιo του επαγγελματικού προσανατολισμού σε κοινωνικά ευπαθείς ομάδες»

Ελένη Μακρογιάννη, δραματοθεραπεύτρια

Γιάννα Ρακλά, ειδική θεραπεύτρια-Σύμβουλος Επαγγελματικού Προσανατολισμού Μονάδα Απεξάρτησης Τοξικομανών «18 ΑΝΩ», Τμήμα «Σχολείο»

Η επαγγελματική συμβουλευτική ορίζεται ως η επιστημονική βοήθεια που παρέχεται στο άτομο, με στόχο να αποκτήσει γνώσεις και εμπειρίες που αφορούν τη διερεύνηση του εαυτού του και των επαγγελμάτων, καθώς και τις τεχνικές αναζήτησης εκπαιδευτικών πληροφοριών και θεμάτων που αφορούν την εργασία και την απασχόληση. Επίσης, επιδιώκει να βοηθήσει το άτομο να αποκτήσει την ικανότητα για λήψη ορθών αποφάσεων και να κατανοήσει τη λειτουργία της αγοράς εργασίας και των παραγόντων που την επηρεάζουν. Με αυτή την έννοια, ο επαγγελματικός προσανατολισμός αποτελεί μια εξελικτική διαδικασία και λειτουργεί προληπτικά, καθώς μαθαίνει στο άτομο συμπεριφορές που προλαμβάνουν λανθασμένες επιλογές και οδηγούν στην επαγγελματική ωρίμανση. Όταν η επαγγελματική συμβουλευτική αφορά άτομα που ανήκουν στις ομάδες που κινδυνεύουν από κοινωνικό αποκλεισμό, στοχεύει να τα βοηθήσει να ξεπεράσουν προβλήματα που σχετίζονται με τις ιδιαιτερότητες των εκπαιδευτικών και επαγγελματικών τους επιλογών, ώστε να δραστηριοποιηθούν οικονομικά και κοινωνικά, διατηρώντας παράλληλα τη δική τους ταυτότητα μέσα σ’ ένα ευρύτερο πλαίσιο κοινά αποδεκτών αξιών, πρακτικών και διαδικασιών (Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, 2000). Από την άλλη πλευρά, η ουσία της θεατρικής πράξης έγκειται στο ότι όταν παίζει κανείς ένα έργο, αλλάζει κατά μια έννοια. «Όταν μπαίνουμε στη θέση ενός άλλου ανθρώπινου πλάσματος, στη ζωή ή στο θέατρο, μαθαίνουμε κάτι τόσο για τον άλλο όσο και για εμάς… Από τη στιγμή που ταυτιζόμαστε με ένα άλλο πρόσωπο και έτσι παίρνουμε κάποια χαρακτηριστικά του, δεν μπορούμε να είμαστε ξανά οι ίδιοι. Από τη στιγμή που η θεατρική πράξη λαμβάνει χώρα, η πραγματικότητα με τη σειρά της αλλάζει» (Landy R., Handbook of Educational Drama and Theatre). Στο πλαίσιο του Προγράμματος Ενισχυτικής Διδασκαλίας της Μονάδας Απεξάρτησης «18 ΑΝΩ-Ψ.Ν.Α.», που λειτουργεί από το 2001 σε συνεργασία με το Υπουργείο Παιδείας, πραγματοποιούνται ομαδικές συναντήσεις επαγγελματικού προσανατολισμού, όπου χρησιμοποιείται η θεατρική έκφραση και πράξη. Στόχος μας είναι να θέσουμε σε συζήτηση και προβληματισμό ζητήματα όπως είναι ο φόβος για την εργασία, η χαμηλή αυτοεκτίμηση, το αίσθημα αποτυχίας, καθώς και να τονώσουμε το αυτο-συναίσθημα, ώστε να μπορέσουν τα άτομα να διεκδικήσουν με επιτυχία την είσοδο και την παραμονή τους στην αγορά εργασίας. Θα αναφερθούμε σε συγκεκριμένο παράδειγμα θεατρικής δράσης, καθώς σκοπός μας είναι να δώσουμε τη διάσταση της αλλαγής και κυρίως της προοπτικής ότι τα πράγματα μέσα σε μια πορεία ζωής είναι δυναμικά. Σκοπός μας είναι να τους βοηθήσουμε να προσανατολιστούν ουσιαστικά.

---

«Οξύνοντας τις αντιθέσεις: είμαστε “ο εσωτερικός εχθρός”, πολίτες-καλλιτέχνες με σκοπό τη μεταμόρφωση ή “οι φύλακες της κολάσεως”;»

David Pammenter, Principal Lecturer, School of Community & Performing Arts, Winchester University, Ηνωμένο Βασίλειο

Η ανακοίνωση αυτή έχει σκοπό να αποτελέσει το ερέθισμα που θα οδηγήσει σε διάλογο για την εκ νέου «ονομάτιση» του κόσμου μας. Θα εξετάσει το χώρο, τη θέση και την ταυτότητα της Τέχνης ως Εκπαίδευσης μέσα στα πρότυπα που δημιουργεί η νέα τάξη πραγμάτων του νεοφιλελευθερισμού. Θα αποσαφηνίσει το πλαίσιο και θα εξετάσει τις πολιτικές αντιφάσεις εξαιτίας των οποίων υποβαθμίζεται η παιδαγωγική και μεταμορφωτική ικανότητα της τέχνης ως εκπαίδευσης, θέτοντας υπό αμφισβήτηση τις έννοιες του «κανονικού», της «εκπαίδευσης», του «σχολείου» και της «ανάπτυξης». Η ανακοίνωση θα διερευνήσει τα καλλιτεχνικά, αισθητικά και πολιτισμικά πρότυπα της θεατρικής πρακτικής ως απελευθερωτικής και ανθρωποκεντρικής παιδαγωγικής, που στηρίζεται στην πρόκληση και τις αντιθέσεις. Θα εστιάσει στην πρακτική με την οποία μπορούμε να ανακαλύψουμε και να κατανοήσουμε τον κόσμο μέσα από μια παρεμβατική και μεταμορφωτική προσέγγιση και θα θέσει ερωτήματα σχετικά με το πώς οικοδομούμε την εικόνα του εαυτού μας και τις αντιλήψεις μας για τον «άλλον». Η ανακοίνωση και η συζήτηση θα επικεντρωθεί στη διαλεκτική ικανότητα της θεατρικής πρακτικής να αμφισβητεί και να παρεμβαίνει στην οικοδόμηση και την «ονομάτιση» της πραγματικότητας που μας περιβάλλει. Θα αναλύσει τη διαδικασία της μεταμόρφωσης δια μέσου αλλά και μέσα από την πολιτισμική δράση του πολίτη καλλιτέχνη/παιδαγωγού στην επιδίωξή του να επιτύχει συλλογική κοινωνική αλλαγή και μεταμόρφωση. Μπορούμε να μιλάμε για εκπαίδευση στα σχολεία μας ή το μόνο που γίνεται αποδεκτό είναι η συνθετική μονομερής κουλτούρα της νεοφιλελεύθερης ατζέντας και οι αντιλήψεις της για το σχολείο; Πώς η συνθετική αυτή κουλτούρα, που ελέγχεται από τις πολυεθνικές εταιρείες, απανθρωποποιεί τις πολιτικές, οικονομικές, πνευματικές και παιδαγωγικές μας πράξεις; Εμείς ως καλλιτέχνες/παιδαγωγοί είμαστε άραγε υπεύθυνοι για την περιθωριοποίηση και τη συστηματική καταπίεση των νέων; Σε ποιο βαθμό οι πρακτικές μας επηρεάζουν τους νέους ανθρώπους και ποια σχέση έχουν με τη Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού και την Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου του ΟΗΕ; Ποιους εκπροσωπούμε και τίνος συμφέροντα εξυπηρετούμε; Ποιους υπερασπίζουμε; Μήπως η εκπαίδευση που παρέχεται στα εκπαιδευτικά μας ιδρύματα είναι απλά ο φύλακας των πυλών μιας καλά οργανωμένης απάτης; Μήπως η εκπαιδευτική πρακτική που ακολουθούμε ή ακόμα και εμείς οι ίδιοι αποτελούμε ένα νέο «εσωτερικό εχθρό»; Έχει γίνει η εκπαίδευση ο «εχθρός του λαού»; Το εκπαιδευτικό δράμα, η Θεατροπαιδαγωγική, το εφαρμοσμένο θέατρο, το Θέατρο για την Ανάπτυξη, το Θέατρο στην Κοινότητα -ή όπως αλλιώς ορίζονται ή επαναπροσδιορίζονται τα παραπάνω- μήπως είναι απλά επιθέματα στην πληγή μιας κουλτούρας του θανάτου; Πώς θα μπορέσουμε εμείς ως παιδαγωγοί και καλλιτέχνες να επαναπροσδιορίσουμε τους εαυτούς μας, τη δράση και τους στόχους μας στην πορεία αναζήτησης μιας ανθρωποκεντρικής, απελευθερωτικής παιδαγωγικής; Είμαστε ευχαριστημένοι που η ιστορία μας προικοδοτεί με τίτλους που οικοδομούνται πάνω στην «οργή των καταραμένων»; Ποιο ρόλο διαλέγουμε; Ποια θα είναι η πρακτική μας ως πολιτών, καλλιτεχνών/παιδαγωγών και ποια εφόδια και δεξιότητες πρέπει να αναπτύξουμε μαζί με τους νέους; Πώς θέλουμε να διαμορφωθεί η πραγματικότητά μας; Τι πρέπει να γίνει και πώς σκοπεύουμε να το πετύχουμε ατομικά και συλλογικά;

---

«Θέατρο για την Ανάπτυξη και εκδήλωση διαμαρτυρίας για το περιβάλλον: ακούγοντας τις απόψεις της κοινότητας»

Marcia Pompeo-Nogueira, State University of Santa Catarina, Βραζιλία

Στο πλαίσιο ενός διαλογικού Θεάτρου για την Ανάπτυξη, ένα πρόγραμμα για το περιβάλλον θα αντιμετώπιζε τα μέλη της κοινότητας ως υποκείμενα και όχι ως αντικείμενα. Αυτή η προσέγγιση υιοθετήθηκε σε πρόγραμμα θεατρικών εργαστηρίων, ως μέρος μιας εκδήλωσης διαμαρτυρίας για το περιβάλλον, η οποία είχε στόχο να ευαισθητοποιήσει τον κόσμο για τους κινδύνους που διατρέχει μια γνωστή πανέμορφη λιμνοθάλασσα στη Florianópolis της νότιας Βραζιλίας, η Lagoa da Conceição. Στη διαμαρτυρία καλούνταν οι άνθρωποι να περικυκλώσουν τη λιμνοθάλασσα για να την τιμήσουν και να επιστήσουν την προσοχή στα προβλήματά της. Η προετοιμασία για την εκδήλωση περιλάμβανε σεμινάρια από οικολόγους ακτιβιστές και από βιολόγους, την ειδική έκδοση μιας εφημερίδας με πληροφορίες για τα προβλήματα της λιμνοθάλασσας και ένα πρόγραμμα θεατρικών εργαστηρίων, που οργανώθηκε για να αναδειχθούν οι περιβαλλοντικοί προβληματισμοί διαφορετικών ανθρώπων που ζουν στην ευρύτερη περιοχή γύρω από τη λιμνοθάλασσα. Μαζί με προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς φοιτητές σχεδιάσαμε στο Πανεπιστήμιο ένα θεατρικό εργαστήριο που θα το συνέχιζαν εννιά διαφορετικές ομάδες με ποικίλη σύνθεση, από παιδιά νηπιαγωγείου έως ηλικιωμένοι, οι οποίες θα συγκροτούνταν σε διαφορετικά μέρη στην περιοχή της Lagoa. Τα βήματα που ακολουθήθηκαν βασίζονταν στην προσέγγιση του συμμετοχικού Θεάτρου για την Ανάπτυξη, αλλά ήταν προσαρμοσμένα στις ιδιαιτερότητες του προγράμματος. Το θεατρικό εργαστήριο οργανώθηκε σε τέσσερις άξονες: τη δημιουργία ομάδας, την ενσωμάτωση των μελών της και την εξοικείωσή τους με θεατρικές πρακτικές· την εξύμνηση της ομορφιάς και του πολιτισμού της λιμνοθάλασσας· τον προσδιορισμό των κινδύνων που διατρέχει η λιμνοθάλασσα· τον προσδιορισμό των αιτίων που οδήγησαν στα συγκεκριμένα προβλήματα. Στο Πανεπιστήμιο η ομάδα των εμψυχωτών σχεδίασε το εργαστήριο, έτσι ώστε να μπορεί να προσαρμοστεί σε διαφορετικές ηλικιακές ομάδες και τις κατά τόπους συνθήκες. Θα μπορούσαμε επίσης να αξιολογούμε τα αποτελέσματα κάθε ομάδας σε εβδομαδιαία βάση. Το περιεχόμενο και η μορφή του εργαστηρίου προέκυψε από όλες τις ομάδες μετά τα κατά τόπους εργαστήρια. Μαζί με μια από τις επιμέρους ομάδες, η οποία περιλάμβανε ενήλικες και παιδιά από το Canto da Lagoa, δημιουργήσαμε μια παράσταση που θα παρουσιαζόταν κατά τη διάρκεια της διαδήλωσης. Οι μορφές και το περιεχόμενο που διερευνήθηκαν στα επιμέρους εργαστήρια διαμόρφωσαν την παράσταση. Παράλληλα με αυτά τα θεατρικά εργαστήρια, φτιάξαμε μια γιγάντια κούκλα από σκουπίδια, ύψους δεκαπέντε μέτρων. Η κούκλα θα εμφανιζόταν μέσα σε μια βάρκα κατά τη διάρκεια της διαμαρτυρίας. Η βάρκα θα έβγαινε σε κάποιο σημείο και η κούκλα-τέρας θα προχωρούσε στην πλατεία της κοινότητας. Πολλοί θεατρικοί χαρακτήρες, που θεωρήθηκαν υπεύθυνοι για τα προβλήματα της λιμνοθάλασσας, βγήκαν μέσα από το τέρας κατά τη διάρκεια της παράστασης. Μετά την εκδήλωση διαμαρτυρίας πραγματοποιήθηκε το τελευταίο θεατρικό εργαστήριο με μέλη διαφορετικών τοπικών οργανώσεων, για να παρουσιάσει τα προβλήματα που προσδιορίστηκαν από τις κατά τόπους ομάδες και για να αναδείξει αυτή τη νέα συλλογική οπτική των προβλημάτων. Όπως το Θέατρο για την Ανάπτυξη, έτσι και αυτό το πρόγραμμα θεατρικών εργαστηρίων έδωσε την ευκαιρία στους πολίτες να εκφράσουν τις δικές τους απόψεις για τα περιβαλλοντικά προβλήματα σε μια εκδήλωση διαμαρτυρίας. Έτσι, λειτούργησαν ως ενεργοί πολίτες στην επίλυση των προβλημάτων που τους απασχολούν.

---

«Εκπαιδευτικό δράμα και δημοκρατία: προσεγγίζοντας τις δυνατότητες του εκπαιδευτικού δράματος ως εργαλείου μάθησης για την αναπτυξιακή εκπαίδευση»

Tríona Stokes, Lecturer in Drama Education, Froebel College of Education, Ιρλανδία

Αυτή η παρουσίαση επιχειρεί να συνοψίσει τις ομοιότητες που υπάρχουν ανάμεσα στο εκπαιδευτικό δράμα και την αναπτυξιακή εκπαίδευση όσον αφορά βασικές αρχές πρακτικής αλλά και μεθοδολογικές προσεγγίσεις. Θα συζητηθούν και θα αξιολογηθούν τα αποτελέσματα που έχουμε όταν συνδυάζουμε θέματα αναπτυξιακής εκπαίδευσης με το εκπαιδευτικό δράμα. Η ανάλυση βασίζεται σε ένα εργαστήριο εκπαιδευτικού δράματος με περιεχόμενο σχετικό με την αναπτυξιακή εκπαίδευση, το οποίο πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της Εισαγωγικής Εκπαίδευσης Εκπαιδευτικών σε προπτυχιακό πρόγραμμα Παιδαγωγικής. Το εργαστήριο αυτό αντιμετωπίζεται ως μελέτη περίπτωσης, ως ένα παράδειγμα πρακτικής που μας δίνει τη δυνατότητα για προβληματισμό και περαιτέρω συζήτηση για ζητήματα πρακτικής. Οι διδακτικές μεθοδολογικές προσεγγίσεις και αρχές της αναπτυξιακής εκπαίδευσης, σε μεγάλο βαθμό κοινές με αυτές του εκπαιδευτικού δράματος, αποτυπώνονται στη δομή αυτού του εργαστηρίου. Σε ποιο βαθμό η εμψύχωση ακολουθεί αυτές τις αρχές και την πρακτική είναι στοιχείο που εξετάζεται. Σύμφωνα με τις αξίες της δημοκρατικής διδασκαλίας και μάθησης, όπως υποστηρίχτηκαν από τον παιδαγωγό Paulo Freire, η μάθηση θεωρείται μια διαρκής, ατέρμονη διαδικασία με ιδιαίτερα σημαντική την περιέργεια και την κριτική σκέψη στη μαθησιακή διαδικασία. Οι αρχές και η πρακτική της δημοκρατικής σχολικής τάξης της Ira Shor δομήθηκαν πάνω στη φιλοσοφία του Freire και καταδεικνύουν ποιο είναι το πλαίσιο μιας σχολικής τάξης, μέσα στο οποίο μπορούν να εφαρμοστούν οι κατάλληλες μεθοδολογίες μάθησης. Η προσέγγιση του Augusto Boal συνδέεται με αυτές τις δημοκρατικές αρχές και μεθοδολογίες μάθησης, τις οποίες μεταφέρει στον κόσμο του δράματος και του θεάτρου. Οι συσχετισμοί των παραπάνω θεωριών παρέχουν σαφή οδηγό για ανάλυση του εργαστηρίου εκπαιδευτικού δράματος αρχικής εκπαίδευσης, στο οποίο αναφερόμαστε. Ο συνδυασμός των θεωρητικών που αναφέρθηκαν, εξασφαλίζει το απαραίτητο θεωρητικό πλαίσιο για μελέτη και έρευνα και παρέχει τα καίρια ερωτήματα που σχετίζονται με τα επίπεδα δημοκρατικής συμμετοχής, τα οποία μπορούμε να εξετάσουμε και να παρουσιάσουμε. Θα παρουσιαστούν επιπλέον προβληματισμοί της εμψυχώτριας για το εργαστήριο.
Το εργαστήριο ασχολείται με το πολύπλοκο ζήτημα της παιδικής εργασίας. Η προηγούμενη γνώση ή έρευνα για το θέμα χρησιμοποιεί ποικίλες πηγές για την αναπτυξιακή εκπαίδευση, όπως τα βιβλία και οι διαδικτυακοί τόποι. Το εκπαιδευτικό δράμα συνήθως πραγματεύεται ένα γενικό θέμα που σχετίζεται με την ανθρώπινη εμπειρία, όπως η παιδική εργασία, και κατόπιν προτείνει ένα ειδικότερο πλαίσιο συνθηκών που επιλέγονται για διερεύνηση. Και η προ του εργαστηρίου έρευνα που έκανε η εμψυχώτρια καθώς και οι πηγές που επέλεξε θα επηρεάσουν τη φύση των συνθηκών που θα παρουσιαστούν, στόχος των οποίων είναι να μας δώσουν μια όσο το δυνατόν πιο αυθεντική εμπειρία μέσα σε ένα πλασματικό πλαίσιο. Η προ-επιλογή του θέματος αλλά και η φύση της παρουσίασης των «γεγονότων» ως δευτερευουσών πηγών που συνθέτουν τους πλασματικούς φακούς του δράματος περιορίζουν τη δυνατότητα για δημοκρατία που έχει το εργαστήριο, ως προς την οικείωση των συμμετεχόντων με το υλικό μάθησης. Λόγω της φύσης του θέματος, η προηγούμενη γνώση και οι ιδέες των συμμετεχόντων πάνω στο θέμα μπορεί να επηρεάσουν το βαθμό στον οποίο αυτοί μπορούν να λειτουργούν αποστασιοποιημένα ως προς τις επιλογές που κάνουν στο εργαστήριο και το κατά πόσο αυτό που προκύπτει είναι δικό τους δημιούργημα. Η δομή του δράματος, επίσης, εξετάζεται ως μη ολοκληρωμένη αλλά ανοικτή σε εναλλακτικές εξελίξεις. Η ανατροφοδότηση από τους φοιτητές αποτελεί μέρος της ανάλυσης με σκοπό τον προβληματισμό, γιατί αποτελεί την ουσιαστική φωνή των συμμετεχόντων αλλά και τη βασική οπτική γωνία υπό την οποία εξετάζεται η δημοκρατική ή μη φύση του εργαστηρίου εκπαιδευτικού δράματος.

---